Terug naar Trinil: een tijdlijn
Caroline Drieënhuizen, Fenneke Sysling, Andreas Weber en Robert-Jan Wille
De afgelopen maand doken nationale en internationale kranten op de Indonesische restitutie-verzoek van de Dubois-collectie in Naturalis. Onderwerp van gesprek was onder andere de koloniale herkomst van de fossiele resten gevonden door Eugène Dubois in Trinil in Nederlands-Indië in het begin van de jaren 1890. Wij hebben als (wetenschaps)historici in de Volkskrant hieraan een bijdrage geleverd. Het debat haalde vervolgens zelfs de New York Times en is in feite nog steeds bezig. Voor die Gewina-leden die het debat systematisch willen teruglezen van het debat hebben wij hieronder een tijdlijn gemaakt.
Een paar korte woorden ter inleiding: er zijn, denken wij, vele belangen. Er zijn nationale belangen: een Indonesisch ministerie dat koloniaal erfgoed terugclaimt en een Nederlands ministerie dat soms commissies benoemt maar vaker -zeker als we naar de afgelopen zeventig jaar kijken- zwijgt. Er zijn institutionele belangen: wie moet ze beheren? Wie wil ze beheren? Onderzoeksmuseum Naturalis of musea in Indonesië? Zijn de collectiestukken van wetenschappelijk belang of juist van museaal belang? Wie heeft er toegang tot de collectie?
Er is daarnaast ook een bijna wetenschapsfilosofisch debat over het onderscheid tussen kunst en wetenschappelijke objecten: zijn ze heel erg verschillend, zoals Naturalis beweert, of juist helemaal niet, zoals wij beweren in De Volkskrant? Welke rol spelen prehistorische resten hierin, als objecten die niet ‘zuiver natuurwetenschappelijk’ zijn maar ook niet puur ‘etnografisch’? Wat is het belang van van culturele identiteit? In hoeverre spelen politiek-economische, maar ook nationaal-politieke factoren een rol? Hoe belangrijk is de rol van (koloniale) dwang in de wetenschapsgeschiedenis en welke conclusies moeten we hieruit trekken? En tot slot, welke rol laten we ethiek spelen?
Een nog onderbelichte rol in het debat bij restitutiekwesties speelt de status van geschiedenis en wetenschapsgeschiedenis. Veel wetenschappers in Nederland en Indonesië hebben duidelijke ideeën over de geschiedenis van de eigen discipline en zetten die in voor behoud of restitutie van de collectie: ‘dit is een historisch belangrijke collectie’. Voor andere wetenschappers is de geschiedenis niet van (doorslaggevend) belang en telt alleen het huidige onderzoeksbelang of de museale waarde.
Hoe dan ook, het debat zal verder gevoerd moeten worden.
Artikel uit 2021:
- C. Drieënhuizen en F. Sysling, ‘Java Man and the Politics of Natural History’, Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde 177(2-3), 290-311, DOI.
Tijdlijn media-explosie herfst 2022 (selectie):
18 oktober
- Merijn van Nuland, ‘Indonesië eist Java-mens en andere topstukken terug van Nederland’, Trouw.
- ‘Indonesië vraagt topkunst en natuurhistorische vondsten terug’, NOS Nieuws.
- ‘Indonesië wil roofkunst terug’, NOS Radio 1 Journaal.
- Tonny van der Mee, ‘Claim op koloniale roofkunst kan relatie met Indonesië helen: ‘Wat gestolen is, moet terug’, Algemeen Dagblad.
- Saskia Konniger, ‘Balinese vorst hoort als laatste van Indonesische eis tot teruggave roofkunst’, NRC.
- Maartje Bakker, ‘Indonesië wil fossiel van wereldberoemd oermens terug uit Nederland, hoe kansrijk is die claim?’, De Volkskrant.
- Bert Wagendorp, column, ‘Indonesië wil de teugels van het paard van prins Diponegoro terug’, De Volkskrant.
- Merijn van Nuland, ‘Zijn fossielen wel roofgoederen? Naturalis twijfelt nog’, Trouw. Hierin staat het volgende citaat:
Tegelijkertijd stelt Naturalis dat een fossielencollectie ‘onvergelijkbaar is’ met geroofde kunstvoorwerpen. “Onze collectie is verzameld voor de wetenschap, en dat gebeurde vaak op een heel andere manier dan bij kunstobjecten. Kunst is soms meegenomen uit tempels, terwijl natuurhistorische objecten vrij voor het oprapen lagen. In zeker zin kun je het vergelijken met het meenemen van een steen tijdens je vakantie, al ging Dubois natuurlijk iets gerichter te werk.”
- Caroline Drieënhuizen en Henri Beunders in Dit is de Dag (EO, NPO Radio 1), waarbij de zender een tegendraadse interventie van Henri Beunders op Twitter laat zien.
- ‘Indonesia wants Java Man back, committee to investigate claims’, DutchNews.nl.
19 oktober
- Naturalis ondersteunt het Trouw-artikel ‘Zijn fossielen wel roofgoederen’ van 18 oktober, en stelt op Twitter via het officiële account dat ze in eerdere artikelen verkeerd geciteerd zijn, na eerste internationale reactie in Dutch News.
20 oktober
- Commentaar, ‘De Javamens hoort thuis in Indonesië, Trouw.
- Paul van der Steen, ‘Eugène Dubous leurde met zijn koffertje vol belangrijke vondsten’, Trouw.
21 oktober
- Menno Schilthuizen tweet een paar pagina’s uit het boek dat hij samen schreef met Freek Vonk over 200 jaar Naturalis, Wie wat bewaart, waarin hij al schreef:
Het is natuurlijk een lastige kwestie om te bepalen aan wie de fossielen eigenlijk toebehoren.
24 oktober
- Miko Flohr, ‘Waardevol Indonesisch erfgoed hoort in Indonesië’, NRC.
26 oktober
- Commentaar, ‘Of het nu kunst is of bodemvondst: roof is roof’, NRC.
- Andreas Weber, Caroline Drieënhuizen, Robert-Jan Wille en Fenneke Sysling, ‘Opinie: Museum Naturalis is fossiel in zijn denken over ons verleden’, De Volkskrant. Citaat:
Uit deze en vele andere voorbeelden wordt duidelijk dat objecten uit de natuur nooit in een vacuüm werden verzameld en onlosmakelijk zijn verbonden met de Nederlandse koloniale geschiedenis.Niet alleen laat Naturalis door zijn reactie zien dat het de eigen verzamelgeschiedenis negeert, maar ook dat het museum ervoor kiest voorbij te gaan aan Duitse en Britse natuurhistorische musea die wél proberen rekenschap te geven van hun (koloniale) verleden.
27 oktober
- Ons artikel in Nederlands Dagblad herdrukt, nu met andere titel, ‘Museum Naturalis negeert het koloniale verleden van de voorwerpen in zijn collectie’.
28 oktober
- Gemma Venhuizen, ‘Aapmens Dubois is dood, maar zijn collectie is nog altijd levend’, NRC.
6 november
- Deel 1 van “Het spoor terug: de fossielen van Dubois”, OVT, NPO Radio 1, over het wetenschappelijke onderzoek van Eugène Dubois en over het moderne onderzoek van José Joordens. Hierin zegt aan het einde van het programma Naturalisdirecteur Edwin van Huis:
Wat we nu hebben is een prachtige onderzoeksgroep van mensen die top zijn in hun vak en dat hangt aan die collectie en als dat verdwijnt dan verdwijnt ook echt zo’n onderwerp. Voor Nederland is dat het einde.
7 november
- Louis Zweers, ‘Veel koloniale collecties zijn zeventig jaar geleden al overgedragen aan Indonesië, Nederlands Dagblad.
8 november
- Sukiato Khurniawan, ‘Justifikasi Kembalinya “Pithecanthropus”‘, Kompas.
9 november
- Nina Siegal, ‘Dispute Over Java Man Raises a Question: Who Owns Prehistory?’, New York Times. Citaat:
“There’s a moral and ethical side of the issue,” [Pieter ter Keurs] said. “Dubois himself didn’t find these objects; he used forced laborers,” he added. “At the time, what Dubois did was considered legal, but by today’s ethical standards, we say, ‘You can’t use forced labor.’ Yes, it’s a judgment from nowadays about the past, but that’s what’s constantly going on now.”
Het NY Times artikel haalt ook het Volkskrant artikel van 26 oktober aan.
13 november
- Deel 2 van “Het spoor terug: de fossielen van Dubois”, OVT, NPO Radio 1, over het wetenschappelijke onderzoek van Eugène Dubois en over het restitutiedebat. Hierin zegt Edwin van Huis:
‘dit gaat ook over emotie en gevoelde belangen. Want de Duboiscollectie is voor dit instituut ontzettend belangrijk, wetenschappelijk gezien en ook museaal. Dubois was een fantastische onderzoeker. Wat hij heeft gedaan was zo betekenisvol, er eigenlijk een hele nieuwe wetenschap ontstaan op zijn schouders en het was een gewone Nederlandse jongen uit Limburg die het in zijn kop kreeg dat hij even zou gaan zoeken naar de missing link’ en: ‘alles wat er in Indonesië is gebeurt had met dwang te maken, dat is een te breed begrip hier’.
16 november
- Marianne Slegers, ‘Indonesië verbaast zich over reactie Naturalis: ‘Dit getuigt van misplaatste superioriteit’, Trouw,
‘Ook Sadiah Boonstra, teamlid van een nieuwe Indonesische overheidsorganisatie voor alle nationale musea en cultureel erfgoed, stoort zich aan de gestelde vraag. “Uiteraard kan Indonesië dit net zo goed. De objecten blijven toegankelijk voor wetenschappelijk onderzoek en het MNI voldoet aan alle internationale museumstandaarden.” Ze vermoedt dat de oorzaak van de vraagtekens ligt in een gebrek aan bekendheid met hoe Indonesië er vandaag de dag voorstaat. “Het koloniale beeld klopt natuurlijk allang niet meer. Toch worden bruine mensen nog steeds als minder gezien en bestaat er onder een bepaalde groep een stereotype over Indonesië dat niet in overeenstemming is met de werkelijkheid.”’
13 december
- Noël van Bemmel, ‘Indonesië kijkt uit naar terugkeer Javamens: ‘Zodat wij onze eigen geschiedenis leren begrijpen’’, de Volkskrant.
16 december
- Merijn van Nuland, ‘Nederland geeft tientallen skeletten terug aan Maleisië’, Trouw.
10 februari 2023
- Gert van Maanen, ‘Naturalis ‘vergat’ haar koloniale erfenis’, Bionieuws.
- Wie op de hoogte wil blijven kan ook dit tweetdraadje volgen, dat op het moment van schrijven goed wordt bijgehouden: