Georgius Agricola – een renaissancegeleerde over mijnbouw

Mijnbouw werd reeds bedreven in de prehistorie. Bij het Limburgse Rijckholt zijn de resten bewaard van oude vuursteenmijnen die daar rond 3000 voor Chr. moeten zijn aangelegd. In de bronstijd en ijzertijd werd de winning en bewerking van metaalertsen van belang. Machtige staten als het Romeinse Rijk konden alleen bestaan dankzij de beschikbaarheid van voldoende metalen en andere grondstoffen. De geschiedenis van de westerse beschaving is onlosmakelijk met de mijnbouw verbonden.

De prehistorische mijnen bij Rijckholt bestaan al uit een omvangrijk ondergronds tunnelcomplex. Niettemin werden delfstoffen aanvankelijk vooral gewonnen aan de oppervlakte of in ondiepe open groeven. Met de toenemende vraag naar metalen werden steeds ingewikkelder mijnstelsels aangelegd. Naarmate de tunnels dieper werden, werden ook aan afwatering en ventilatie steeds hogere eisen gesteld. Geleidelijk aan deden allerlei technische vernieuwingen in de mijnbouw hun intrede.

In West-Europa begon voor de mijnbouw een bloeiperiode in de Middeleeuwen. De eerste belangrijke mijnen hier waren die bij Goslar in de Harz, die in de tiende eeuw in gebruik werden genomen. Een andere beroemde mijnstad is Falun in Zweden. Hier wordt al sinds de dertiende eeuw tot op de dag van vandaag koper gewonnen. De opkomst van de westeuropese mijnbouw hangt uiteraard nauw samen met het toenemend gewicht van West-Europa op het toneel van de wereldgeschiedenis.

In de geschiedenisboeken wordt traditiegetrouw meer aandacht besteed aan veldheren, koningen en kunstenaars dan aan zaken als mijnbouw en technologie. Toch waren deze het die de bloei van de westeuropese beschaving voor een belangrijk deel hebben mogelijk gemaakt. Het gebrek aan belangstelling is aan de andere kant echter wel begrijpelijk. Over de Middeleeuwse mijnbouw is maar heel weinig bekend.

Mijnbouw was een zaak van vakmensen die hun kennis in het algemeen niet aan de grote klok hingen. Ten aanzien van het opsporen van ertsen, het aanleggen en onderhouden van mijngangen en alle technische hulpmiddelen die daarbij kwamen kijken, en het winnen van het metaal uit de erts had zich in de loop van de tijd een omvangrijke ervaringskennis opgebouwd. Deze kennis werd mondeling overgeleverd binnen een kleine groep van technici en mijnopzichters. Deze mensen bekleedden in de Middeleeuwen eenzelfde vooraanstaande rol als de bouwmeesters van de grote kathedralen, of misschien ook alchemisten. Het was een kleine, cosmopolitische elite waarbinnen de bestaande kennis werd doorgegeven en ontwikkeld.

Hun kennis was voor een deel waarschijnlijk nog afkomstig uit de klassieke oudheid. Via allerlei wegen, onder andere via het Byzantijnse Rijk, kunnen oude Romeinse technieken West-Europa hebben bereikt. Maar het staat vast dat de mijnbouwtechniek ook in West-Europa zelf in de Middeleeuwen een stormachtige ontwikkeling doormaakte.

Zoals gezegd, we weten hier maar heel weinig van. Onze kennis van de Middeleeuwse mijnbouw berust vooral op archeologische overblijfselen en op de juridische organisatie die de mijnbouw omgaf. Mijnwerkers, en vooral mijnbouwspecialisten, stonden hoog in aanzien en genoten allerlei privileges.

Slechts enkele schrijvers uit die tijd zeggen iets over de mijnbouw zelf. Gedeeltelijk was dat omdat deze kennis, zoals gezegd, heel moeilijk toegankelijk was. Maar ook vonden ze het eenvoudigweg niet de moeite waard om er over te schrijven. Mijnbouwspecialisten mochten dan in aanzien staan, het bleven toch (in het algemeen ongeletterde) handwerkslieden. Geleerden en andere schrijvers hielden zich liever met hogere dingen bezig en zagen neer op zoiets banaals als handwerk.

Pas in de Renaissance verandert dat. In deze tijd verlieten vele geleerden deze hooghartige houding en legden een levendige belangstelling aan de dag voor allerlei onderwerpen die voorheen als onbelangrijk golden. Door de verbeterde verkeersmiddelen en de uitvinding van de boekdrukkunst werd kennis veel eenvoudiger verspreid dan vroeger. In 1500 verscheen het eerste gedrukte boek dat gewijd was aan mijnbouwkunde, het “nutzlich bergbuchleyn” van Ulrich Rulein von Calw. Het belangrijkste werk in dit genre echter waren de twaalf boeken De re metallica van Georgius Agricola, verschenen in 1556.

Agricola (zijn eigenlijke naam was Georg Bauer) werd geboren in 1494 in Glauchau in Saksen. Hij was het type van de geleerde humanist, de universele geleerde van de Renaissance. Hij was bevriend met Erasmus, die zijn werk krachtig bevorderde. Zijn hoofdberoep was dat van arts, maar hij studeerde alle bekende wetenschappen van zijn tijd. In zijn jeugd onderwees hij een poosje Latijn en Grieks; in deze tijd publiceerde hij ook een Latijnse grammatica. Van 1524 tot 1526 verbleef hij in Italië, het Mekka van de wetenschap in die tijd.

In 1526 keerde hij terug naar Duitsland en in 1527 werd hij benoemd tot stadsarts en apotheker van de stad St. Joachimsthal in het Ertsgebergte. St. Joachimsthal (het huidige Jachymov in Tsjecho-Slowakije) was pas enkele jaren eerder, in 1515, ontstaan na rijke zilvervondsten ter plaatse. In de tijd van Agricola was het al een van de belangrijkste mijnbouwcentra van Europa. Uit het hier gewonnen metaal werd een nieuwe, zware zilveren munt geslagen. Men noemde deze munt naar de plaats van herkomst Joachimsthaler. Afgekort tot “Thaler” werd dit woord weldra de benaming van alle zilveren munten van dit type. Daarvan komt onder andere ons woord “daalder” en het Engelse “dollar”.

Rond 1533 moet Agricola zijn teruggekeerd naar zijn vaderland Saksen. Hij vestigde zich in Chemnitz waar hij de tijd vond om veel te schrijven en te publiceren. Zoals dat een geleerde van zijn tijd betaamde schreef hij over allerlei onderwerpen: geschiedenis, oude maten en gewichten, medische onderwerpen, theologie, enzovoort. Daarnaast werd hij actief betrokken in de politiek van zijn tijd. Hij werd burgemeester van Chemnitz en raadsheer van de hertogen van Saksen. Als zodanig nam hij deel aan verschillende rijksdagen en vredesbesprekingen die werden gehouden in verband met de godsdienstoorlogen in Duitsland.

Zijn grootste belangstelling ging evenwel uit naar allerlei onderwerpen die samenhingen met de mijnbouw. Hij publiceerde geschriften over mineralen en over wat wij nu geologie zouden noemen. Hij wijdde ook een geschrift aan onderaardse stromen en, voor ons begrip wat merkwaardig, hij schreef een boek over ondergrondse dieren. Zijn hoofdwerk evenwel is het in twaalf boeken geschreven De re metallica. Het was Agricola’s laatste werk. Na het persklaar te hebben weggezonden overleed hij, in 1555. Het boek verscheen het volgende jaar, in 1556.

Agricola schreef zijn boek in de toenmalige geleerdentaal, het Latijn. De re metallica betekent letterlijk zoiets als “over metaalkunde”, maar dat geeft de inhoud niet goed weer. Het werk geeft een overzicht van alles wat met de mijnbouw te maken heeft. Agricola behandelt niet alleen metalen, al geeft hij daaraan de meeste aandacht, maar ook de winning en bereiding van stoffen als zout, salpeter, zwavel en glas.

Hoewel het het laatste boek is dat Agricola publiceerde, moet hij er al in St. Joachimsthal aan zijn begonnen te schrijven. Bij elkaar heeft hij er dus ruim vijfentwintig jaar aan gewerkt. Hoewel hij ook de mijnbouw in zijn eigen land Saksen grondig had bestudeerd (Freiberg in Saksen was een belangrijk mijnbouwcentrum) liggen aan dit werk toch vooral de ervaringen ten grondslag die Agricola als stadsarts van St. Joachimsthal had opgedaan.

In deze stad had hij zich grondig in de mijnbouw verdiept. Gedeeltelijk was deze belangstelling beroepsmatig: er kwamen te St. Joachimsthal veel echte mijnwerkersziekten voor. Maar voor het grootste deel was het pure wetenschappelijke nieuwsgierigheid. Hij bezocht voortdurend de mijnen en werkplaatsen en maakte hele studiereizen om zijn belangstelling te bevredigen.

Van het grootste belang was de omgang die hij had met enkele vooraanstaande mijndeskundigen. Agricola wist klaarblijkelijk hun vertrouwen te winnen, gedeeltelijk natuurlijk doordat hij als arts zelf ook nauw bij hun werk betrokkken was. Ook Agricola kwam niet alle geheimen van het vak te weten. Maar dankzij deze mensen had hij toch toegang tot een grote hoeveelheid ervaringskennis die anders verborgen zou zijn gebleven.

Een van zijn mijnwerkersvrienden, een zekere Lorenz Berman, werd de hoofdpersoon in een dialoog die hij nog vanuit St. Joachimsthal publiceerde. Deze dialoog, waarin voornamelijk mijnbouwkundige kennis wordt behandeld, valt te zien als een soort voorstudie voor zijn latere De re metallica.

In het boek wil Agricola een omvattend overzicht geven van alles wat met de mijnbouw samenhangt. Zo spreekt hij over de organisatie van het mijnwezen en de diverse functies in de mijnen. Ook geeft hij praktische adviezen, bijvoorbeeld dat het niet verstandig is om een onderneming te beginnen in een land waarvan de heerser een despoot is. Zo’n advies is wel tekenend voor de tijd waarin hij leefde.

Ook spreekt hij over de verschillende soorten ertsaders en de manier om ze op te sporen. Hoewel hij hiertoe de traditionele manieren van de mijnwerkers zorgvuldig heeft onderzocht, neemt hij toch niet alles voor zoete koek aan. Als man van de wetenschap wil hij de overgeleverde meningen kritisch bezien. Zo staat hij sceptisch tegenover het gebruik van de wichelroede, waarmee velen in die tijd metaalertsen op het spoor hoopten te komen. Als wetenschapper probeert hij ook een theorie te vormen hoe de ertslagen ontstaan zijn.

Het belangrijkst in het boek zijn echter de technische uiteenzettingen. Hij het behandelt zowel het eenvoudige mijnwerkersgereedschap als ook de ingewikkelde installaties die de mijnen moesten ontwateren, ventileren. Verder de manier om een mijn aan te leggen en al dat soort dingen meer.

Behalve van de eigenlijke mijnarbeid, geeft hij ook een uitvoerige technische omschrijving geeft hij ook van de vele manieren om de ersten te reinigen en te bewerken en om er vervolgens de metalen aan te onttrekken; en om zo nodig de aldus gewonnen metalen van elkaar te scheiden. Wie een mijn bezat, had veelal ook de zorg voor de verdere bewerking van het erts. Zoals gezegd spreekt Agricola daarbij ook over andere delfstoffen dan metalen.

Wat het boek daarbij buitengewoon waardevol maakt zijn de vele illustraties waarmee Agricola het illustreerde. Hij zag in dat technische beschrijvingen in woorden alleen niet voldoende zijn om een duidelijk beeld van de bedrijvigheid te geven. Daarom verzorgde hij duidelijke afbeeldingen van alle gereedschappen, installaties en constructies die hij besprak. Deze talrijke afbeeldingen hebben aan de roem van het boek enorm bijgedragen.

Het allereerste gedeelte van het boek heeft een wat ander karakter dan de rest. Dit is een soort inleiding. Agricola spreekt hier over de mijnbouw in het algemeen. Als een echte renaissancegeleerde doet hij dat met een vloed van geleerdheid en een groot aantal aanhalingen uit klassieke auteurs. Hij wil aantonen dat de mijnbouw een nobel bedrijf is waar ten onrechte op wordt neergezien. Kortom, dat het een waardig onderwerp is om behandeld te worden door een geleerde als hij, Agricola.

Met die inleiding geeft Agricola ook meteen het vernieuwende van zijn werk aan. Vroegere auteurs schreven immers niet over dergelijke onderwerpen. Agricola had, zoals een geleerde betaamt, naarstig allerlei oude schrijvers op het onderwerp nageslagen, maar de oogst was zeer mager geweest. Nagenoeg zijn hele boek berust op eigen waarneming en onderzoek.

Voor ons is dat alleen maar te prijzen. Maar Agricola meende zich nog te moeten verdedigen dat hij zoiets nieuws aanvatte. De klassieke schrijvers golden als het alfa en omega in de wetenschap. Agricola was bang dat men het hem kwalijk zou nemen dat hij zo maar op eigen houtje het pad van de klassieke auteurs verliet. Vandaar zijn uitvoerige verdedigen van zijn onderwerp.

Het resultaat is een boek dat er zijn mag: een lijvig, fraai geïllustreerd werk boordevol met informatie die niet uit andere bron bekend is. Een soort encyclopedie van de mijnbouw en de techniek uit de tijd van de Renaissance.

Maar bovendien was het een boek dat de aandacht van de geleerden vestigde op zaken die normaal buiten hun belangstelling lagen. Een boek dat er op wees dat er ook buiten de klassieke schrijvers dingen waren die de moeite van het weten waard waren en dat een voorbeeld stelde van nauwkeurig, onafhankelijk onderzoek. Daardoor hielp het tevens een nieuw soort wetenschap vestigen.

Er is onder historici veel gediscussieerd over de vraag of de praktische handwerkslieden nu wel of niet een rol hebben gespeeld in de “wetenschappelijke revolutie”, het ontstaan van de moderne natuurwetenschap. Degenen die menen van wel, wijzen er op dat de pioniers van de moderne natuurwetenschap veelal mensen waren met een praktische instelling (bijvoorbeeld Galilei of Simon Stevin). De traditionele middeleeuwse geleerdenstand, zoals die aan de universiteiten bestond, heeft vrijwel geen bijdrage geleverd.

Tegenstanders van dit idee wijzen er echter op dat de pioniers van de natuurwetenschap toch wel allemaal waren gevormd in de traditie van geleerdheid van hun tijd, ook al namen ze daar later afstand van. Werkelijke handwerkslieden zijn onder hen zeldzaam. In het algemeen baseerden handwerkslieden zich meer op traditie en ruw “gissen en missen” en waren ze niet erg geïnteresseerd in het opstellen van theorieën.

Maar ook als we aannemen dat wetenschap vooral een zaak was van geletterde of zelfs universitair gevormde mensen, dan was er toch een impuls nodig om deze mensen de beperkingen van hun ouderwetse opleiding te doen beseffen. De natuurwetenschap zou nooit zijn ontstaan als de geleerden maar voortdurend fraaie filosofische theorieën waren blijven verzinnen zonder hun handen vuil te willen maken. De natuurkunde is mede gebaseerd op instrumenten en proefnemingen.

Daarom is het boek van Agricola ook historisch van groot belang. Het is een van de eerste werken waarin op geleerde wijze over praktische zaken wordt gesproken. Het boek heeft de belangstelling voor zulk praktisch onderzoek en voor techniek zeker aangewakkerd. Juist voor de wetenschap heeft het daardoor veel betekent.

Wat Agricola nog niet heeft vermoed, is dat de wetenschap de techniek of het handwerk ook wel eens behulpzaam zou kunnen zijn. Dat mensen met een theoretische scholing de gebruikte apparaten en methoden onder de loep zouden nemen en op basis van hun theoretische kennis zouden proberen te verbeteren. Agricola heeft de praktijk van de handwerkslieden alleen maar willen beschrijven. Een enkele keer gaf hij als geleerde een oordeel gaf over de gebruikte methoden of de ideeën daar achter. Maar eigen uitvindingen heeft hij niet gedaan. Hij bleef uiteindelijk een boekengeleerde.

Pas in een volgende generatie drong het besef door dat de wetenschap gebruikt kon worden om de techniek te verbeteren, of zelfs de hele samenleving. Voor iemand als Agricola was die stap kennelijk nog te groot. Dat latere geleerden die stap wel konden maken was echter tevens te danken aan het feit, dat zij door Agricola al op een nieuw spoor waren gezet.

Overigens haalden die vroege pogingen om de wetenschap op de techniek los te laten nog niet veel uit. De praktische belemmeringen waren daarvoor te groot. Pas eeuwen na Agricola waren wetenschap en techniek zo ver ontwikkeld, dat ze voor elkaar waardevol konden zijn. De vervlechting van wetenschap en techniek is in hoofdzaak het werk van de negentiende eeuw.

In de tijd van Agricola was de techniek nog geheel en al een zaak van handwerkslieden die zonder theoretische kennis, maar met veel ervaring en niet te vergeten veel inventiviteit een verbluffende hoeveelheid werk verzetten. Onze tijd kent nu ongeëvenaarde wetenschappelijke en technische mogelijkheden. Niettemin is dat slechts mogelijk doordat wij voortbouwen op een technologische traditie van eeuwen her. En van deze traditie is De re metallica een waardig monument.

Dit artikel bespreekt het boek De re metallica van de humanist Georgius Agricola. Dit boek, verschenen in 1556, is een overzicht van alles wat met de mijnbouw samenhangt. Het is een monument van het technisch vernuft van vroeger. Daarnaast is het, omdat het een voor de geleerden van die tijd nieuw soort onderwerp behandelt, een mijlpaal in de geschiedenis van de wetenschap.

Er bestaan twee moderne vertalingen van het boek van Agricola. De oudste is een Engelse vertaling, onder de titel De re metallica, door H.C. Hoover en L.H. Hoover. Deze verscheen oorspronkelijk in 1912, uitgegeven door The mining magazine; in 1950 verscheen hiervan een herdruk bij Dover in New York. De tweede is een Duitse vertaling, bezorgd vanuit het Deutsches Museum in München: Georg Agricola, Zwolf Bücher vom Berg- und Hüttenwesen (Berlijn 1928). Vertalen van het werk van Agricola is, vanwege de vele verouderde technische begrippen, niet eenvoudig, maar beide vertalingen zijn met grote zorg uitgevoerd.